قوله تعالى: أ لمْ تر إلى ربک؟.. الآیه هذا من رویة القلب و هى العلم، و المعنى الم تعلم ان الله هو الذى مد الظل؟ و یجوز ان یکون من رویة العین فتکون الرویة بمعنى النظر و لذلک قال: إلى ربک و المعنى الم تنظر الى صنع ربک کیْف مد الظل؟ فیه قولان: احدهما ان الظل ما بین طلوع الفجر و طلوع الشمس مثل ظل الجنة ظل ممدود لا شمس فیه و لا ظلمة. و القول الثانی، هو اللیل لانه ظل الارض، و یعم الدنیا کلها، و لوْ شاء لجعله ساکنا اى دائما ثابتا لا یزول کما فى الجنة. ثم جعلْنا الشمْس علیْه اى على الظل دلیلا لان بالشمس یعرف الظل، لو لا الشمس ما عرف الظل. و قیل جعلْنا الشمْس علیْه دلیلا اى تبیعا یتبعه فینسخه. قال ابو عبیدة: الظل ما نسخته الشمس و هو بالغداة، و الفىء ما نسخ الشمس و هو بعد الزوال، سمى فیئا لانه فاء من جانب المغرب الى جانب المشرق. و قیل معناه جعلنا الشمس مع الظل دلیلا على وحدانیة الله عز و جل و کمال قدرته. و قیل جعلناهما دلیلا على اوقات الصلاة و ذلک ان الله عز و جل علق اوقات الصلاة بالشمس و الظل.
ثم قبضْناه إلیْنا قبْضا یسیرا اى قبضنا الظل الى الموضع الذى حکمنا بکون الظل فیه بالشمس التى تأتى علیه قبْضا یسیرا یعنى غیر عسیر. و قیل قبضا یسیرا خفیا لا یستدرک بالمشاهدة. و المعنى ان الظل یعم جمیع العرض قبل طلوع الشمس. فاذا طلعت الشمس قبض الله الظل جزء فجزء قبْضا یسیرا خفیا. و قیل معنى الایه الم تر الى ربک کیف اتى باللیل ثم لم یجعله دائما سرمدا ثم اتى بالشمس و هو النهار فجعله دلیلا على اللیل اذ بضدها تتبین الاشیاء و لم یجعل النهار سرمدا بل قبضه و اتى باللیل ثانیا، و نظیره قوله تعالى: قلْ أ رأیْتمْ إنْ جعل الله علیْکم اللیْل سرْمدا؟ الى آخر الایتین.
و هو الذی جعل لکم اللیْل لباسا انما سمى اللیل لباسا لانه یستر جمیع الاشیاء بالظلام کما سمى اللباس لباسا لانه یعم البدن بالستر، و النوْم سباتا اى راحة لابدانکم، و السبت الاستراحة، و منه یوم السبت، لان الیهود کانوا یستریحون فیه. و قیل سباتا اى قطعا لاعمالکم و السبت القطع، و منه یوم السبت لان الیهود یقطعون فیه العمل و لانقطاع الایام عنده. و قیل سباتا اى مسبوتا فیه. یقال سبت المریض فهو مسبوت اذا غشى علیه، فکذلک النائم فى نومه کالمغشى علیه لزوال عقله و تمییزه.
و جعل النهار نشورا لما سمى النوم وفاة فى قوله: الله یتوفى الْأنْفس حین موْتها و التی لمْ تمتْ فی منامها سمى الیقظة نشورا مصدر، نشر المیت اذا عاد حیا، و قیل لانتشار الناس للمعاش سماه نشورا اى ذا نشور.
و هو الذی أرْسل الریاح قرأ ابن کثیر وحده ارسل الریح، على الوحده، و قرأ الباقون الریاح على الجمع، من جمع فلانها اربع، و من وحد فلان الالف و اللام فیها للجنس، بشْرا بالباء و ضمها و سکون السین قرأها عاصم وحده من البشارة، کقوله: و منْ آیاته أنْ یرْسل الریاح مبشرات، و قرأ حمزه و الکسائى بالنون و فتحها و سکون الشین، و قرأ ابن عامر بضم النون و سکون الشین، و قرأ الباقون بضم النون و الشین جمیعا، اى تهب من کل صوب، من قوله: و الناشرات نشْرا.
و قیل لها نشر اى رائحة طیبة. و قیل من النشر الذى هو ضد الطى اى تنشر السحاب بین یدى رحمته امام المطر و قدامه، لانه ریح ثم سحاب ثم مطر. و قیل نشرا جمع نشور کرسول و رسل، و یخفف الشین فیقال: نشر، و النشور الذى یجمع السحاب فیمطر.
و هو الذی أرْسل الریاح، ارسال اینجا بمعنى گشادن است، چنان که گویى: ارسلت الطائر، ارسلت الکلب المعلم، و فى القرآن: لنرْسل علیْهمْ حجارة، یرْسل علیْکما شواظ یرْسل السماء علیْکمْ مدْرارا. میگوید: او آن خداوند است که فرو گشاید بادهاى بشارت دهنده خلق را بباران فراهم آرنده میغ. همانست که جاى دیگر گفت: و ینْشئ السحاب الثقال فراهم آرد میغهاى گرانبار: یکى از آب، یکى از برف، یکى از تگرگ، میراند آنجا که خواهد تا مىبارد بفرمان چنان که وى خواهد، و اگر نفرماید که بارد هم چنان بر هوا گران بارش میدارد.
و ذلک فى قوله: فالْحاملات وقْرا، آن همه آثار رحمت اوست و دلالات قدرت او، چنان که گفت: فانْظرْ إلى آثار رحْمت الله بنگر بنشانهاى رحمت او و مهربانى او در جهان که چون کرد و آنچه کرد چون نیکو کرد. باران آسمان را رحمت نام کرد، از آنکه برحمت مىفرستد. اینست که گفت جل جلاله: بیْن یدیْ رحْمته، اى امام المطر و قدامه. و أنْزلْنا من السماء ماء طهورا. طهور آن آبست که بنفس خود پاک است و غیر خود را پاک کننده، فهو اسم لما یتطهر به، کالسحور اسم لما یتسحر به و الفطور اسم لما یفطر به. و دلیل بر آن که طهور مطهر است خبر درست از مصطفى (ص) قال فى البحر: «هو الطهور ماوه الحل میتته» و اراد به المطهر لانه قال ذلک فى جواب السائل الذى سأله عن تطهیر ماء البحر لا عن طهارته، و الماء مطهر لانه یطهر الانسان من الحدث و النجاسة، کما قال فى آیة اخرى: و ینزل علیْکمْ من السماء ماء لیطهرکمْ به. معلوم شد که تطهیر خاصیت آب است و چیزى دیگر از مایعات باین معنى مشارک وى نیست، لان الله تعالى من علینا بانزال الماء للتطهیر، فلو کان غیره یشارکه فى التطهیر لبطلت فایدة الامتنان. و مذهب اصحاب راى آنست که طهور طاهر است، فجوزوا ازالة النجاسات بالمائعات الطاهره، مثل الخل و ماء الورد و غیرهما، و نحن نقول لو جاز ازالة النجاسة بها لجاز ازالة الحدث بها. و مذهب مالک آنست که طهور آن بود که تطهیر ازو متکرر بود، کالصبور اسم لمن یتکرر منه الصبر، و الشکور، اسم لمن یتکرر منه التشکر. فجوز الوضوء بالماء المستعمل الذى توضأ به مرة.
لنحْیی به اى بالمطر بلْدة میْتا و لم یقل میتة لانه اراد البلد، و المعنى انزلناه لننبت به ارضا لا نبات فیها فذاک حیاتها و موتها. و قیل لما نبت فیها ما فیه حیاة الحیوان جعل ذلک حیاة لها، و نسْقیه الاسقاء و السقى واحد عند عامر بن صعصعة و قبائل من العرب مما خلقْنا أنْعاما و أناسی کثیرا، اى و نسقى الماء البهائم و الناس. و قیل مکناهم من ان یشربوه و یسقوا منه انعامهم، و قال و أناسی کثیرا و لم یقل مطلقا لانه لیس کل الناس یعیش بماء المطر. و اناسى جمع انسى مثل: کرسى و کراسى. و یجوز ان یکون جمع انسان و اصله اناسین مثل: بستان و بساتین، فجعل الیاء عوضا عن النون.
و لقدْ صرفْناه بیْنهمْ الهاء راجعة الى المطر المسمى رحمه فى الایة المتقدمة.
و المعنى صرفنا المطر بینهم مرة ببلدة و مرة ببلدة اخرى. قال ابن عباس: ما عام بامطر من عام و لکن الله یصرفه فى الارض. و قرأ هذه الایة و هذا کما روى مرفوعا ما من ساعة من لیل و لا نهار الا السماء تمطر فیها یصرفه الله حیث یشاء.
و روى عن ابن مسعود یرفعه قال: لیس من سنة بامطر من اخرى و لکن الله قسم هذه الارزاق فجعلها فى السماء الدنیا فى هذه القطر، ینزل منه کل سنة بکیل معلوم و وزن معلوم، و اذا عمل قوم بالمعاصى حول الله ذلک الى غیرهم، فاذا عصوا جمیعا صرف ذلک الى الفیافى و البحار.
و قیل المراد من تصریف المطر تصریفه وابلا و طلا و رذاذا و نحوها. و قیل التصریف راجع الى الریح، و قیل الى القرآن. لیذکروا اى لیتذکروا و یتفکروا فى قدرة الله تعالى. فأبى أکْثر الناس إلا کفورا جحودا، و کفرانهم هو انهم اذا مطروا قالوا مطرنا بنوء کذا اى لسقوط کوکب کذا، کما یقول المنجمون، فجعلهم الله بذلک کافرین. و عن زید بن خالد الجهنى قال: صلى رسول الله (ص) صلاة الصبح بالحدیبیة فى اثر سماء کانت من اللیل، فلما انصرف اقبل على الناس، فقال: هل تدرون ما ذا قال ربکم؟ قالوا: الله و رسوله اعلم. قال: اصبح من عبادى مومن بى و کافر، فاما من قال مطرنا بفضل الله و رحمته فذلک مومن بى کافر بالکوکب، و اما من قال مطرنا بنوء کذا و کذا فذلک کافر بى مومن بالکوکب».
و لوْ شئْنا لبعثْنا فی کل قرْیة اى فى کل مصر و مدینة نبیا ینذرهم فیخف عنک اعباء النبوة و لکن لم یفعل ذلک لیعظم شأنک و یکثر اجرک. و قیل معناه و لو شئنا لانزلنا الآیات المقترحه و لبعثنا فى کل قریة نذیرا زیادة على ما یقترحون و لکنا نعلم انهم یسألون عنادا و تعنتا و نعلم انهم لا یومنون و هو نظیر قوله: أ و لمْ یکْفهمْ أنا أنْزلْنا علیْک الْکتاب یتْلى علیْهمْ.
فلا تطع الْکافرین فیما یسئلونک و جاهدْهمْ به اى بالقرآن. و قیل بالاسلام و قیل بالسیف، جهادا کبیرا لا یخالطه فتور. قال الحسن معناه اقتلهم او یسلموا.
و هو الذی مرج الْبحْریْن معنى مرج البحرین خلى بینهما. یقال مرجت الدابة و امرجتها اذا خیلتها ترعى، و المرج من هذا سمى، و یقال مرجت عهودهم و اماناتهم اذا اختلطت، و منه قوله تعالى: فی أمْر مریج اى مختلط. و قال النبی (ص) لعبد الله بن عمر: «و کیف بک یا عبد الله اذا کنت فى حثالة من الناس قد مرجت عهودهم و اماناتهم و صاروا هکذا»، و شبک بین اصابعه.
«هذا عذب فرات» فرات صفة للعذب و الفرات اشد العذوبه یعنى هذا عذب اشد العذوبة، و هذا ملح اجاج»، الاجاج صفة للملح و هو اشد الملوحة، یعنى و هذا ملح اشد الملوحة، و جعل بیْنهما برْزخا اى حاجزا من قدرته یلتقیان لا یختلطان. قیل الماء العذب و الماء الملح یجتمعان فى البحر فیکون العذب اسفل و الملح اعلى، لا یغلب احدهما على الآخر، و هو معنى قوله: و حجْرا محْجورا قال الفراء اى حراما محرما ان یغلب احدهما على صاحبه. و قیل العذب جیحان و سیحان و دجلة و الفرات و النیل، و الملح سایر البحار، و البرزخ بینهما البلاد و القفار فلا یختلطان، فاذا کان یوم القیمة اختلطا بزوال الحاجز، کقوله: و إذا الْبحار فجرتْ. و هو الذی خلق من الْماء بشرا، یعنى من النطفة بشرا، اى انسانا، فجعله الهاء یعود الى الماء. و قیل الى البشر، نسبا و صهْرا یعنى جعله ذا نسب و ذا صهر.
قال على (ع): «النسب ما لا یحل نکاحه، و الصهر ما یحل نکاحه، فالنسب ما یوجب الحرمة و الصهر ما لا یوجبها»، و قیل النسب من القرابة و الصهر الخلطة التی تشبه القرابة و هو السبب المحرم للنکاح. قال ابن عباس: حرم الله تعالى سبعا نسبا و سبعا صهرا: اما النسب فقوله تعالى: حرمتْ علیْکمْ أمهاتکمْ الى قوله: و بنات الْأخْت، و اما الصهر فقوله: و أمهاتکم اللاتی أرْضعْنکمْ الى قوله: و أنْ تجْمعوا بیْن الْأخْتیْن و تمام السبع قوله و: لا تنْکحوا ما نکح آباوکمْ من النساء، و قیل النسب البنون و الصهر البنات، لان من قبلهن تکون الاصهار، و الصهر المتزوج بابنة الرجل. قال ابن سیرین: «نزلت هذه الایة فى النبی (ص) و على (ع)، زوج فاطمة علیا و هو ابن عمه و زوج ابنته فکان نسبا و صهرا» ابن سیرین گفت: این آیت در شأن مصطفى (ص) و على (ع)، فرود آمد که مصطفى دختر خویش را فاطمه بزنى بعلى داد. على پسر عم وى بود و شوهر دخترش، هم نسب بود و هم صهر. و قصه تزویج فاطمه آنست که مصطفى علیه السلام روزى در مسجد آمد شاخى ریحان بدست گرفته سلمان را گفت: یا سلمان رو على را بخوان. رفت و گفت: یا على! اجب رسول الله. على گفت: یا سلمان رسول خدا را این ساعت چون دیدى و چون او را گذاشتى؟ گفت: یا على سخت شادمان و خندان چون ماه تابان و شمع رخشان. على آمد بنزدیک مصطفى و مصطفى آن شاخ ریحان فرادست على داد، عظیم خوش بوى بود. گفت: یا رسول الله این چه بویست بدین خوشى؟ گفت: یا على از آن نثارها است که حوریان بهشت کردهاند بر تزویج دخترم فاطمه گفت: با که یا رسول الله؟ گفت: با تو یا على، در مسجد نشسته بودم فریشتهاى درآمد بر صفتى که هرگز چنان ندیده بودم، گفت نام من محمود است و مقام من در آسمان دنیا، در مقام معلوم خودم بودم ثلثى از شب گذشته که ندایى شنیدم از طبقات آسمان که: اى فریشتگان مقربان و روحانیان و کروبیان همه جمع شوید در آسمان چهارم. همه جمع شدند و همچنین سکان مقعد صدق و اهل فرادیس اعلى در جنات عدن حاضر گشتند. فرمان آمد که اى مقربان درگاه و اى خاصگیان پادشاه! سوره: هلْ أتى على الْإنْسان برخوانید. ایشان همه بآواز دلرباى و الحان طربافزاى سورة هل اتى خواندن گرفتند. آن گه درخت طوبى را فرمان آمد که تو نثار کن بر بهشتها بر تزویج فاطمه زهرا با على مرتضى. و درخت طوبى در بهشت همچون آفتاب است در دنیا، چون آفتاب در دنیا بالا گرفت هیچ خانه نماند که از وى شعاع در آن نیفتد، همچنین در بهشت هیچ قصر و غرفه و درجهاى نیست که از درخت طوبى در آنجا شاخى نیست. پس طوبى بر خود بلرزید و در بهشت گوهر و مروارید و حلهها باریدن گرفت، پس فرمان آمد تا منبرى از یک دانه مروارید سپید در زیر درخت طوبى بنهادند، فرشتهاى که نام وى راحیل است و در هفت طبقه آسمان فرشته ازو فصیحتر و گویاتر نیست بآن منبر برآمد و خداى را جل جلاله ثنا گفت و بر پیغامبران درود داده آن گه جبار کائنات خداوند ذو الجلال قادر بر کمال بىواسطه ندا کرد که: اى جبرئیل و اى میکائیل شماها دو گواه معرفت فاطمه باشید و من که خداوندم ولى فاطمهام، و اى کروبیان و اى روحانیان آسمان شما همه گواه باشید که من فاطمه زهرا را بزنى بعلى مرتضى دادم. آن ساعت که رب العزة این ندا کرد ابرى برآمد زبر جنات عدن، ابرى روشن خوش که در آن تیرگى و گرفتگى نه و بوى خوش و جواهر نثار کرد و رضوان و ولدان و حوران بهشت برین نمط نثار کردند. پس رب العزة مرا بدین بشارت بتو فرستاد یا محمد و گفت: حبیب مرا بشارت ده و با وى بگو که ما این عقد در آسمان بستیم تو نیز در زمین ببند. پس مصطفى (ص) مهاجر و انصار را حاضر کرد، آن گه روى فرا على کرد گفت: یا على چنین حکمى در آسمان رفت، اکنون من فاطمه دختر را بچهارصد درم کاوین بزنى بتو دادم پذیرفتى؟ على گفت: یا رسول الله من پذیرفتم نکاح وى، رسول گفت: بارک الله فیکما.
قوله: و یعْبدون منْ دون الله یعنى هولاء المشرکین ما لا ینْفعهمْ ان عبدوه و لا یضرهمْ ان ترکوه، و کان الْکافر على ربه ظهیرا، اى معینا للشیطان على ربه بالمعاصى. قال الزجاج: اى یعاون الشیطان على معصیة الله لان عبادتهم الاصنام معاونة الشیطان. و قیل معناه و کان الْکافر على ربه ظهیرا اى هینا ذلیلا. من قول العرب جعلنى بظهر اى جعلنى هینا. و یقال ظهر به اذا جعله خلف ظهره فلم یلتفت الیه. قال ابن عباس: نزلت الایة فى ابى جهل فصار عاما فى الکفار.
و ما أرْسلْناک یا محمد (ص)، إلا مبشرا للمومنین بالثواب و نذیرا للکافرین بالعقاب. قلْ ما أسْئلکمْ علیْه، اى على تبلیغ الرسالة منْ أجْر، اى رزق و جعل فیقولوا انما یطلب محمد اموالنا بما یدعونا الیه فلا نتبعه إلا منْ شاء أنْ یتخذ إلى ربه سبیلا، هذا الاستثناء منقطع عند الجمهور، اى لکن منْ شاء أنْ یتخذ إلى ربه سبیلا بانفاق ماله فى سبیله، فلیفعل. و قیل الاستثناء متصل و تقدیره: لا اسألکم على ما ادعوکم الیه اجرا الا اتخاذ المدعو سبیلا الى ربه بطاعته، فذلک اجرى لان الله یأجرنى علیه.
و توکلْ على الْحی الذی لا یموت اى: فوض امرک الیه وثق به، فانه حى لا یموت و سینتقم منهم و لو بعد حین، و سبحْ بحمْده، نزهه عما لا یلیق به و باوصافه، و قیل صل له شکرا على نعمه. و قیل قل سبحان الله و الحمد لله و کفى به اى کفى بالله خبیرا عالما بذنوب عباده فیجازیهم بها.
الذی خلق السماوات و الْأرْض و ما بیْنهما فی ستة أیام، اى انه مع قدرته خلقها فى اسرع من لمحة خلقها فى ستة ایام لتعلموا ان التأنى مستحب فى الامور.
ثم اسْتوى على الْعرْش مضى تفسیره الرحمن اى هو الرحمن، و یجوز ان یکون الذی مبتداء و الرحْمن خبره. و یجوز ان یکون وصفا له و قوله فسْئلْ به خبره و یجوز ان یقف على ایام و یرتفع الرحمن بقوله استوى و قوله فسْئلْ به خبیرا. و قیل: الهاء عائد الى الخلق و ذلک ان الیهود وصفوا خلق السماوات و الارضین على خلاف ما خلق الله و التقدیر: فسئل الرحمن خبیرا به فانه خالقه و مکونه. و قیل فسئل به یعود الى الله، و قیل الى الاستواء فیمن جعل الرحمن رفعا به، و قیل الباء بمعنى عن، اى فسئل عنه خبیرا و هو الله عز و جل، و قیل جبرئیل (ع). و قیل الخطاب للرسول و المراد منه غیره لانه کان مصدقا به و المعنى: ایها الانسان لا ترجع فى طلب العلم بهذا الى غیرى.
و إذا قیل لهم لکفار مکة اسْجدوا للرحْمن قالوا ما الرحْمن ما نعرف الرحمن الا رحمن الیمامة، یعنون مسیلمة الکذاب کانوا یسمونه رحمن الیمامة، أ نسْجد لما تأْمرنا قرأ حمزة و الکسائى یأمرنا بالیاء، اى لما یأمرنا محمد (ص) بالسجود له، و قرأ الآخرون بالتاء، اى لما تأمرنا انت یا محمد «و زادهم» قول القائل لهم: اسْجدوا للرحْمن، نفورا عن الدین و الایمان، و هو نظیر قوله: فلمْ یزدْهمْ دعائی إلا فرارا، و لا یزید الظالمین إلا خسارا، و کان سفیان الثورى اذا قرأ هذه الایة، رفع راسه الى السماء و قال: الهى زادنى خضوعا ما زاد اعداک «نفورا».